De nieuwe economie is een ecosysteem van relaties

(Deze tekst is gepubliceerd als gastbijdrage in het boek Sub Rosa van trendwatcher Herman Konings, uitgegeven door Lannoo in het najaar 2011)

Een frisse kijk na een frisse duik

Stel je even het volgende voor. Morgen schepen we met enkele vrienden en zielsverwanten in voor een duikstage in een zonnig en paradijselijk vakantieoord. Na een flinke brok theorie en praktische oefeningen worden we beloond met toegang tot een wereld die niet alleen oogverblindend mooi is, maar die ons ook heel wat inspiratie kan verschaffen over hoe samenwerking tot een duurzame toekomst kan leiden. Samenwerking lijkt iets menselijks, maar het moet in zee ontstaan zijn als strategie om erop vooruit te komen. De relatie tussen soorten drijft de evolutie en is bepalend geweest voor de diversiteit, pracht en (veer)kracht van het leven vandaag.

Metropolis naturalis

Een koraalrif kan je zien als een natuurlijke metropool waar iedereen verschillende relaties onderhoudt en diensten aanbiedt aan de ander. Het rif zit vol met kansen, en er kunnen allerlei deals gesloten worden.

Neem nu de poetslipvis. Poetslipvissen baten vaak in duo een poetsstation uit. Volgens de observaties van duikers die ons zijn voorafgegaan, worden in sommige poetsstations tot 300 klanten per dag afgewerkt. Vissen van allerlei groottes en soorten komen van mijlenver om parasieten, stukken dode huid en andere onzuiverheden vakkundig te laten wegpikken. Koraalbewoners hebben een goed geheugen, en weten snel welke de beste salons zijn. Er is huidverzorging in het aanbod, maar er is ook een gat in de markt voor beroepsverzorgers die zich toespitsen op kieuwbeurten of tandhygiëne.

Sommige ondernemingen worden dan ook uitgebaat in consortium met andere nichespelers zoals de poetsgarnaal (het beestje dat model stond voor Jacques in Finding Nemo), en groeien uit tot echte wasstraten.

Gelukkig is er voor een wasstraat op het rif geen milieuvergunning nodig. Nergens wordt er dichter op elkaar geleefd dan op een rif, toch klaagt niemand over overlast. Alle overschotten van de wasbeurten zijn immers lekkere hapjes eten voor de bewoners van de wasstraat. Heel wat spullen krijgen nog een grondige nabewerking. Het is een dienst die loont en de lokale economie op gang trekt.

Wasstraten worden meestal uitgebaat bovenop een bestrating van steenkoraal. Een grote diversiteit aan steenkoraal is de voornaamste leverancier van bouwstructuren. Het geeft het rif vorm en karakter dankzij het kalkskelet aan de buitenkant van het lichaam van de koraaldiertjes: de koraalpoliepen. Kalk is dan ook in overvloed aanwezig, en heel wat organismen zijn ervan afhankelijk voor hun lichaamsbouw.

De koraalpoliepen danken hun groei aan ondermeer plankton dat ze uit het water filteren met hun tentakels. Plankton (meerbepaald fytoplankton) bestaat uit een overvloedig aanwezig zwevende soep aan eencellige chemische fabriekjes die CO2 omzetten in suiker via fotosynthese. Plankton is de belangrijkste leverancier van energie voor heel de voedselketen onder de zeespiegel. In onze maritieme metropool hoeft geen schaarse fossiele plantengroei uit de grond gepompt of gemijnd te worden. Aan de basis van ieder natuurlijk ecosysteem staat overvloedig beschikbare en hernieuwbare energie: direct zonlicht.

Een ecosysteem aan slimme relaties

Dankzij de veelzijdigheid aan relaties gaat niets verloren. Er is geen afval en geen werkloosheid in het rif. We kunnen nog een tijdje doorgaan met leuke voorbeelden uit de natuur die – letterlijk – de cirkel van energie en materiaal rond maken, maar veel liever stellen we ons de vraag of we de relaties tussen enkele economische en maatschappelijke actoren niet kunnen herbekijken om een veel duurzamere samenleving te creëren.

Neem nu elektronica. We houden allemaal van onze smartphone, onze tablet computer en het LCD- of LED televisiescherm in de leefkamer. Velen kunnen zich een leven zonder niet meer voorstellen. Met onze technologische inzichten van vandaag, zijn we voor de productie van deze producten nog altijd ontzettend afhankelijk van heel wat grondstoffen en edelmetalen die steeds schaarser en duurder worden.

Het antwoord op dit probleem zou wel eens te vinden kunnen zijn in de ontwikkeling van een ecosysteem aan diensten op basis van nieuwe relaties. Net zoals we kennen van onze duiktrip van daarnet.

Een nog slimmere smartphone

De ontwerper van smartphones zal niet alleen moeten focussen op de esthetische kant en de gebruikerservaring. Hij zal ook rekening houden met alle processen na de terugname van het toestel. Na gebruik zal het toestel immers snel uit elkaar moeten gehaald worden. Materialen zullen met nauwkeurigheid gescheiden worden om na behandeling een nieuwe bestemming en een nieuw leven te krijgen. Zijn ontwerp zal niet enkel geapprecieerd worden door de eindgebruiker. Feedback van alle actoren in de keten worden voor hem of haar iets om rekening mee te houden.

Afvalverwerkers evolueren vandaag steeds meer naar materiaalbeheerders. Ook zij ontwikkelen andere relaties te midden van andere industriële spelers. Ze worden leveranciers van grondstoffen. Grondstoffen die we weldra op een meer duurzame en goedkopere manier kunnen recupereren dan waneer ze in een ander werelddeel moeten ontgonnen worden.

Heel wat nichespelers zullen processen en technologieën aanleveren om assemblage en deassemblage mogelijk te maken, materialen te ontwikkelen en te behandelen met het oog op meerdere levens.

Ook met de overheid krijgen bedrijven een nieuwe relatie. Ook in Vlaanderen heeft ons afvaldecreet kort geleden (eindelijk) plaats geruimd voor een materialendecreet: een wetgevend kader dat nieuwe samenwerkingsverbanden moet mogelijk maken met een degelijk juridische onderbouw.

Er zal ook een andere, misschien wel intensere relatie ontwikkeld worden met de eindgebruiker van een smartphone. De ‘goeie deal’ zal er anders moeten uitzien. Want die gebruiker moet er wel belang bij hebben om zijn toestel terug te brengen, of beter gezegd: niet “weg” te gooien.

De verkoper is dan misschien ook geen verkoper meer, maar wordt – wie weet – een dienstverlener. Opnieuw een andere relatie: hij verkoopt geen smartphone, hij verkoopt dan bijvoorbeeld één of twee jaar “being on top of things”.

Het mooie is niet alleen dat we belangrijke grondstoffen redden van snelle uitputting (ook zullen ontwikkelingslanden minder worden misbruikt als vuilnisbelt). We komen ook tot meerwaarde voor de eindgebruiker. Niets is zo’n afknapper dan wanneer je een nieuwe smartphone moet kopen, enkel en alleen omdat er een barst is in je scherm, of omdat je batterij het niet meer doet. Producten zullen slimmer, flexibeler en modulair in elkaar zitten. Ze zullen langer meegaan, en langer meegaan met hun tijd. Omdat het loont. Wanneer producten diensten worden, dan is het functioneren, de flexibele invulling, de duurzaamheid en een efficiënte klantendienst in het belang van de aanbieder.

Er is nog een hele lange weg te gaan. Zeker als je weet dat vandaag minder dan een derde van de zestig meest gebruikte metalen een “end-of-pipe” recyclage cijfer van meer dan 50% heeft. 34 Van die metalen scoren zelfs minder dan 1% (UNEP recycling rates of metals report, 2011). Wetende dat we veel van deze (vaak zeldzame aard-)metalen nog hard gaan nodig hebben om onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen af te bouwen doordat ze nodig zijn in de bouw van bijvoorbeeld zonnecellen en batterijen, is er nog veel werk voor de boeg.

Maar toch is er hoop. In heel wat sectoren komt de gesloten materialenkringloop hoger op de agenda te staan. En wanneer iedere industrie een visie rond haar voortbestaan ontwikkelt die iets weg heeft van een gesloten kringloop, komen we elkaar daarna allemaal opnieuw tegen in een volhoudbaar en veerkrachtig ecosysteem.